Türkiye Seçim Sistemi, D’Hondt Sistemi, İttifaklar ve Seçim Sistemindeki Değişiklikler, 2018–2023
Merhabalar, çevremdeki birçok insanın seçim sistemini karmaşık bulduğu izlenimini aldım ve bu yazıyı yazmaya karar verdim. Bu yazımda D’hondt sistemini, İttifakların mantığını, 14 Mayıs 2023 Türkiye seçimlerindeki sistemi ve 24 Haziran 2018 seçimlerindeki sistemle olan farklılıklarını ele alacağım. Yazının sonunda yorumlarımı da bulacaksınız. Bu yazı tamamen tarafsız, matematiksel olarak sistemi ele alan, içerisinde Türk siyasetinin magazinine dair herhangi bir kavram bulundurmayacak olan bir yazıdır. Tek amacım bu sistemi merak eden insanları bilgilendirmeye çalışmaktır.
D’Hondt Sistemi
D’Hondt sistemi, Türkiye’de 1961’den bu yana –1965 Millet Meclisi genel seçimi ile 1966 Millet Meclisi ara seçimi dışında– bütün milletvekili genel ve ara seçimlerinde kullanılan ve günümüzde de yürürlükte olan bir sistemdir.
Formülü kısaca, T/s+1 şeklindedir.
T = Partinin aldığı toplam oy sayısı
s = Partinin formül uygulandığı ana kadar kazandığı koltuk sayısı. İlk başta bütün partiler için bu değer 0’dır.
Şimdi bu formülü daha iyi anlayabilmek adına bir simülasyon yapalım.
Dikkat: Bu simülasyonlarda kullanılan partilerin tamamı, Türkiye genelinde seçim barajını geçtiği varsayılarak oluşturulmuştur. Barajı geçemeyen hiçbir parti, eğer belirli bir seçim bölgesinde vekil çıkarmaya yetecek kadar oy almış olsa bile D’hondt hesaplamasına sokulmaz ve dolayısıyla vekil çıkaramaz. (İttifak sistemi geldikten sonra buna bir istisna geldi. İttifaklara gelince anlatacağım.)
Simülasyon 1: 8 milletvekili çıkacak bir bölgede partilerin oy dağılımı aşağıdaki gibi olsun.
Birinci sıradaki vekil, oyu en yüksek olan partinindir. Bu örnekte A partisi ilk vekilini alıyor. A partisi 1 vekil aldığı için bir sonraki dağılımda oyu 75000/(1+1) = 37500 olacak.
Sıra 2 numaralı vekilin. A partisinin oyu 37500'e düştüğü için u durumda 2. sırada 55000 oy ile en yüksek oyu olan D partisi ilk vekilini alır. D partisi de ilk vekilini aldığından bir sonraki dağılımda oyu 55000/(1+1) = 27500 olacak.
3 numaralı vekil. 43000 oy ile B partisine gidiyor. B partisi ilk vekilini aldı ve bir sonraki dağılımda oyu 43000/(1+1) = 21500 olacak.
4. sırada 37500 ile en çok oy olan parti yine A partisi oldu ve dolayısıyla A partisi 2. vekilini kazandı. Kritik bir nokta. A partisi 2 vekil aldığı için artık A partisinin toplam oyunu 3’e böleceğiz. Bir sonraki dağıtımda oy sayısı 75000/(2+1) = 25000 olacak.
5. sırada en yüksek oyu olan parti D partisi oldu ve ikinci vekilini kazandı. Artık D partisinin oyu 55000 / (2+1) = 18333 olacak.
Genel mantığı anladığınızı varsayarak 8 vekilin tamamını göstereceğim.
Sonuç olarak bu seçim bölgesinde A partisi 3, B partisi 2, C partisi 1, D partisi 2 ve E partisi 0 milletvekili almış oldu.
Yukarıda da anlatıldığı gibi D’hondt sisteminde milletvekili dağılımı bu şekilde ve bu mantıkta ilerler. Peki ittifaklarla bu sistem nasıl olacak?
İTTİFAKLAR
İttifak sistemi, ilk kez 2018 seçimlerinde kullanılıp, partilerin resmi olarak aralarında ittifak yapabilmelerinin önünü açmıştır. Baraj altı partilerin baraj problemini çözüp, partilerin güçlerini birleştirebilmesi için kullanılmaktadır. İttifakın toplam oyu barajı geçtiği takdirde, ittifakın içinde barajı geçemeyen bir partinin milletvekili çıkarabilmesinin önünü açmıştır. İttifak sisteminin seçim sistemine entegre edilmesi 2018’de ilk kez uygulanmıştır ve bu sistem 2023’de biraz değiştirilmiştir. Bu yazımda 2 sistemden de bahsedeceğim.
2018 Seçim Sistemi
2018 genel seçimde kullanılan sistemde, kullanılan oylar ittifakın oyu olarak toplanır ve öncelikle ittifaklar aralarında vekilleri paylaşır. Daha sonra ittifakların kazandığı vekil sayıları ittifak içindeki partilerin aldığı oylara D’hondt uygulanarak dağıtılır.
Simülasyon 2: Bu sefer elimizde 2 ittifak ve 1 ittifaksız parti bulunuyor.
Not: İttifaksız olan C partisinin, Türkiye genelinde barajı geçtiği göz önüne alınmıştır. Eğer ittifaksız bir parti Türkiye genelinde barajı geçemezse D’hondt hesaplamasına katılmaz ve vekil çıkaramaz. İttifaklar içindeki partilerin barajı geçemediği bir durumda ise; eğer ittifakın oy yüzdesi Türkiye genelinde barajı geçtiyse, baraj altındaki parti D’hondt hesaplamasına katılır ve yeterli oyu varsa milletvekili çıkarabilir.
Yukarıda da anlattığım gibi; 2018 sistemi için, öncelikle ittifakların içindeki partilerin oylarını toplayıp ittifakları birer parti gibi yazalım.
X ittifakı = A partisi (75000) + B partisi (43000) = 118000
Y ittifakı = D partisi (55000) + E partisi (19000) = 74000
Ardından her bir ittifakı ve ittifaksız partileri birer parti gibi kabul edip dağılımları Simülasyon 1’de yaptığımız gibi yapalım.
X ittifakı 4, Y ittifakı 3 ve C partisi 1 milletvekili kazandı. Güzel ama şimdi ittifakların vekillerini partilere nasıl bölüştüreceğiz?
Cevap: Yine D’hondt.
X ve Y ittifaklarındaki partilerin aldığı oylara ve kazandığı vekil sayılarına bakarak D’hondt uygulayalım ve sonucu görelim.
X ittifakı 4 vekil kazanmıştı. A partisinin 75000, B partisinin 43000 oyu vardı.
X ittifakı
A partisi 3 ve B partisi 1 vekil aldı.
Y ittifakı
D partisi 2 ve E partisi 1 vekil aldı.
2018 sisteminin uygulaması bu şekilde. Simülasyon 2’deki ittifaklar ve oy durumları sonucunda A partisi 3, B partisi 1, C partisi 1, D partisi 2 ve E partisi 1 milletvekili kazanabildi.
2023 Seçim Sistemi
2023 sisteminde ise oyların öncelikle ittifaklar arasında paylaşılması söz konusu değildir. Partiler, vekilleri ittifakta değillermiş gibi paylaşırlar. Bu sisteme bakıldığında ittifakların tek fonksiyonu baraj altı partilere barajı geçirmek olduğu görülüyor. Yani kısacası ittifakların fonksiyonu önceki seçim sistemine kıyasla azaldı.
Simülasyon 3: Yine aynı partiler, ittifaklar ve oy sayılarını kullanalım.
İttifakların varlığını hiç önemsemeden direkt olarak D’hondt uygulayacağız.
Dönüp Simülasyon 1’e bakarsanız aslında bire bir aynı tablo olduğunu fark edeceksiniz. Buna bakarak 2023 sisteminin ittifakların önemini azaltan bir sistem olduğunu söyleyebiliriz. İttifakın tek faydası Türkiye genelinde baraj altı olan bir partinin ittifaka katılarak vekil çıkarma şansını elde etmesidir. Çünkü barajlı seçimlerde bir parti Türkiye genelinde barajı geçememişse hangi şehirde % kaç oy aldığı önemli değildir. D’hondt ile vekil dağıtımına dahil edilmez ve vekil çıkarma ihtimali yoktur.
ORTAK LİSTE AVANTAJLI MI?
Çok tartışılan bir konu. Ortak liste mi daha iyi yoksa ayrı ayrı girmek mi daha avantajlı? Yukarıda da anlattığım gibi 2018 sisteminde oylar önce ittifaklarda bir araya toplanıp partilere d’hondt sistemi ile dağıtılıyordu. Yani ittifaklar gerçek anlamda güçlerini birleştirip alabileceği kadar vekili rakip parti ve ittifaklardan kurtarıp sonra arasında bölüşüyordu ama 2023 sisteminde bir ittifakta bulunan bir parti vekil çıkaramayacak sayıda oy alırsa, bu oylar ittifakın hanesine yazılmayacağından verilen oylar boşa gitmiş olacak. Dolayısıyla bu durumda partilerin ayrı ayrı girmesindense tek parti tek liste yaparak girmesi daha avantajlı olacak.
Simülasyon 4: Şimdi 2023 sistemiyle seçime X ittifakını ayrı listelerden, Y ittifakını ise tek liste olarak sokalım. Ardından sonuçları hepsinin ayrı liste olarak girdiği Simülasyon 3 ile kıyaslayalım.
Y ittifakı = D Partisi (55000) + E Partisi (19000) = 74000
Simülasyon 3’de X ittifakı toplam 5 vekil çıkarırken, Y ittifakı 2 çıkarabiliyordu. Simülasyon 4’de Y ittifakını tek listeden soktuğumuzda X ittifakının vekil sayısı 4’e düştü ve Y ittifakının vekil sayısı 3’e yükseldi. Yani Y ittifakı tek liste ile seçime girerek X ittifakından 1 vekil almış oldu.
Şunu belirtmeliyim, 87 adet seçim bölgesi var ve her seçim bölgesinde farklı bir aritmetik söz konusu. Bu durumda tek liste seçime girmenin avantaj değil dezavantaj olduğu durumları da gözlemleyebiliriz ama genellersek çoğu bölgede tek listenin daha avantajlı olacağını söyleyebiliriz.
Not: İttifakın tek parti olarak girip oylardan hiç fire vermemesi durumu göz önüne alınmıştır. Türk seçmenlerin partilerine olan aidiyetleri dolayısıyla fireler verilebilir ama bunu öngörmek siyasetçilerin işidir. Ben bu olaya sadece matematiksel açıdan bakıyorum.
Çıkarılacak Sonuçlar ve Yorumlarım
- 2018 ve 2023 sistemlerini kıyasladığımda, 2023 sisteminde oy oranı düşük partilerin daha dezavantajlı olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü 2023 sisteminin dağılımında her parti ayrı olarak D’hondt’a katıldığı için oy oranı yüksek partileri önceliklendiren bir sistem karşımıza çıkıyor.
- 2023 sisteminde ittifakların tek fonksiyonunun baraj altındaki partilerin baraj sorununu ortadan kaldırması olduğunu söyleyebiliriz.
- Tek liste (tek parti) olarak seçime girmek çoğu senaryoda partilerin ayrı ayrı girmesinden avantajlı görünüyor.
- Bir bölgede bir ittifakta bulunan ve oyu düşük olan bir parti vekil çıkaramazsa, o partiye verilen oylar boşa gitmiş olacak. 2018’de boşa gitme durumu söz konusu değildi. Örneğin, A partisinin bir seçim bölgesinde ilk vekilini çıkarabilmek için 80000 oya ihtiyacı olsun. 79999 oyda kaldığı takdirde bu oylar milletvekili çıkaramıyor ve oylar ittifakta da toplanmadığı için çöpe gitmiş oluyor.
Okuduğunuz için teşekkürler. Genel olarak önceki seçim ile bu seçim arasındaki sistemin farklılıklarını ve çokça tartışılan konuları anladığım kadarıyla açıklamak istedim. Eğer herhangi bir konuda bana ulaşmak veya soru sormak isterseniz LinkedIn’den ulaşabilirsiniz.
https://www.linkedin.com/in/sbkaracan/
Referanslar:
